Introduction to the Study of Persian documents (in Persian)

مقدمه‌ای بر مطالعات مجموعه‌های اسناد فارسی

مجید منتظرمهدی

بخش عمدۀ آن‌چه از گذشته خود و دیگر ملل سرزمین های اسلامی می‌دانیم اغلب بر اساس منابع روایی نوشته شده است. تقریباً همۀ مورخان این منطقه معتقدند که مقدار اسنادی که از گذشته این مناطق باقی مانده چشم‌گیر نیست. باید پذیرفت که در مقایسه با بایگانی‌های گستردۀ مذهبی و دولتی در اروپا و یا چین، مشخص می‌شود که آن‌چه از اسناد گذشتۀ تاریخی ما باقی مانده است قابل مقایسه با حجم عظیم آن مدارک نیست. به همین دلیل موضوع اسناد کم‌و‌بیش در تاریخ‌نگاری سرزمین‌های اسلامی مغفول مانده است. محققان معدودی اسناد باقی‌مانده را در مقالات و کتاب‌‌ها  منتشر می‌کنند ولی معمولاً این اسناد توجه مورّخان را جلب نمی‌کند. در نتیجه انتشار اسناد معمولاً کمکی به دریافت بهتر و فهم دقیق‌تر از تاریخ نمی‌‌کند. به عنوان مثال در ایران اسناد معمولاً به دست کسانی که در رشتۀ اسناد و کتابداری آموزش دیده‌اند منتشر می‌شود. این اسناد علیرغم تلاش قابل ملاحظۀ‌ این محققان راهی به کتاب‌های تاریخ نمی‌گشاید. این ضعف ناشی از نگاه حداقلی به اسناد و عدم آموزش کافی دانشجویان تاریخ و محققان آن است. هر چند که این اسناد محدودند ولی استفاده از مطالعات مشابه در دیگر مناطق و مقایسه با آن‌ها می‌تواند دریچۀ جدیدی بر مطالعات تاریخی در زبان فارسی بگشاید.

جدا از ادبیات نظری بسیار غنی که بر اساس مطالعات بایگانی‌های اروپایی شکل گرفته است، پیشرفت‌های چشم‌گیری در تحقیقات تاریخی سرزمین‌های غرب اسلامی انجام شده است. آشنایی با این تحقیقات می‌تواند کمک شایانی به درک بهتر فرهنگ بایگانی در سرزمین‌های شرقی بکند.

به لطف کشف مجموعۀ عظیمی از اوراق در کنیسۀ بن عزرا مطالعات سندی در مورد سرزمین‌های اسلامی به خصوص مصر و غرب اسلامی پیشرفت به‌سزایی کرده است. این مجموعه که به تخمین مارینا روستو، مدیر آزمایشگاه جنیزه در پرینستون، بالغ بر 400،000 قطعه است (روستو 2020: 451) بزرگ‌ترین مجموعه اسناد کشف‌شده از دورۀ اسلامی است (پیش از برآمدن عثمانی‌ها). این مجموعه شامل نوشته‌هایی از قرن شش میلادی (یک قرن پیش از هجرت) تا قرن سیزده میلادی/ قرن هفت هجری است. این اوراق به زبان‌های عبری، عربی، آرامی و بسیاری زبان‌های دیگر منطقه نوشته شده است. این اوراق از اتاقی در کنیسه به دست آمده، به نام جنیزه، که مخصوص نگهداری اوراقی بوده که نام خدا و یا حروف عبری بر آن نوشته شده بوده است. یهودیان معتقدند که اوراقی از این دست را نمی‌شود دور انداخت، چنان‌که مسلمانان معتقدند نام خدا و مصاحف قرآن را نمی‌توان معدوم کرد. از این مجموعه آن‌چه به کار مورّخان آمده اسناد بسیاری است که از یهودیان ساکن مصر و حوالی آن صحبت می‌کند. مهم‌ترین اثر تاریخی بر اساس این اسناد کتاب کم‌نظیر جامعۀ مدیترانه‌ای نوشته شلومو (سلیمان) گویتن است. این کتاب راه را برای استفاده از اسناد در تاریخ‌نگاری سرزمین‌های اسلامی باز کرد. انتشار اسناد و نسخه‌های خطی و تحقیق بر روی اوراق جنیزه هم‌چنان ادامه دارد.

مجموعه‌های کوچک‌تر ولی قابل توجه دیگری نیز شناسایی و بعضی از اسناد آن‌ها منتشر شده است. مجموعۀ حرم شریف، محفوظ در موزۀ اسلامی در قدس، شامل بیش از نهصد برگ نوشته است که دونالد لیتل بخش عمده‌ای از آن‌ها را در سال 1984/1363 فهرست کرده است. بیشتر این اسناد به عربی و از  دورۀ ممالیک به جای مانده است. البته در این مجموعه اسناد فارسی هم وجود دارد که به تخمین ظهیر بهالو محقق در دانشگاه هامبورگ در حدود 76 سند است.

دیگر مجموعۀ بزرگ اسناد، اوراق بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی است که عمادالدین شیخ‌الحکمایی آن‌ها را فهرست کرده است و مونیکا گرونکه و گُتفرید هرمان مجموعه‌ای از اوراق متعلق به دورۀ مغول آن را منتشر و به زبان آلمانی ترجمه کرده‌اند.

ولی مهم‌ترین مجموعه اسناد فارسی پیش از مغول اوراقی است که به نام جنیزه افغانستان شناخته می‌شوند و اکنون در کتابخانۀ ملّی اسرائیل نگهداری می‌شوند. این مجموعه شامل حدود 300 سند فارسی، عربی و فارسیهود است که همه متعلق به دورۀ پیشامغول است. در این مجموعه قدیمی‌ترین دست‌نوشتۀ فارسی به الفبای عربی موجود است. بخش عمدۀ اسناد این مجموعه شامل سه تکۀ بزرگ اسناد است: 1. اسناد متعلق به تاجری یهودی به نام بونصر دانیال که قدیمی‌ترین بخش اسناد را تشکیل می‌دهد. این اسناد ظاهراً به بامیان تعلق دارند. 2. اسناد مربوط به انبار خاصه و انبار ذخیره که به دست ابوبکر بن عمر و پسرش اداره می‌شده است:  این اسناد از میانۀ قرن ششم تا اوایل قرن هفتم تا پیش از حملۀ مغول را دربرمی‌گیرند. از اشارات در اسناد به نظر می‌رسد که این انبار خاصه حوالی فیروزکوه قرار داشته و مربوط به حکومت غوریان بوده است. 3. دستۀ سوم اسناد پراکنده‌ای که از یک الگو پیروی نمی‌کنند و بنا به حدس پژمان فیروزبخش و آرزو آزاد، محققان پروژه شرق مکنون، احتمالاً به عنوان کاغذ در اختیار انبار بوده‌اند ولی مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. اسناد فارسی این مجموعه بوسیلۀ پژمان فیروزبخش و آرزو آزاد در حال بررسی، تصحیح، ترجمه و مطالعه‌اند.

هر چند که فروشندۀ این مجموعه نام جنیزه بر آن نهاده است ولی در این اسناد هیچ نشانه‌ای مبنی بر این که از کنیسه آمده باشند نیست. به نظر می‌رسد این نام‌گذاری گمراه‌کننده حربه‌ای بوده تا این اسناد را کتابخانۀ ملّی اسرائیل بخرد.

مجموعۀ دیگری به دست میرزا خواجه محمد، اهل غور، در افغانستان جمع شده است؛ در اصل اوراقی است که این فرد از افراد محلی خریده و جمع‌آوری کرده است. میرزا خواجه محمد و نبی ساقی این مجموعه اوراق را در کتابی به نام برگ‌هایی از یک فصل یا اسناد تاریخی غور در افغانستان منتشر کرده‌اند. در شرق مکنون، بر آنیم تا این مجموعه را با همراهی نبی ساقی یک بار دیگر به شکل کامل‌تر و شایسته‌تری همراه با ترجمۀ انگلیسی منتشر کنیم.

مجموعۀ کوچک‌تر ولی بسیار غنی از اسناد حقوقی نیز در مجموعه‌های مورد بررسی شرق مکنون قرار دارد. مجموعه‌ای از اوراق فارسی در مجموعۀ ناصر خلیلی در لندن نگهداری می‌شوند که شامل 10 سند حقوقی از دورۀ پیشامغول است. این مجموعه را این نگارنده برای انتشار همراه با ترجمه انگلیسی آن‌ها با همکاری آرزو آزاد آماده کرده است که در آینده نزدیک منتشر می‌شوند. این اوراق همگی ظاهراً متعلق به محلی به نام استیب یا استیو در افغانستان امروزی است، هر چند که مانند دیگر اسناد فارسی مورد مطالعه چگونگی کشف آن‌ها مشخص نیست.

در پروژه شرق مکنون تلاش ما این است که بتوانیم با انتشار این مجموعه‌ها گامی هر چند ابتدایی برای در دسترس قرار دادن اسناد سرزمین‌های شرق اسلامی برداریم.

منابع

شیخ‌الحکمایی، عمادالدین. فهرست اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388.

Goitein, S. D. A Mediterranean Society: The Jewish Communities of the Arab World as Portrayed in the Documents of the Cairo Geniza. 6 vols. Berkeley: University of California Press, 1967-1993.

Gronke, Monika. Arabische und persische Privaturkunden des 12. und 13. Jahrhunderts aus Ardabil (Aserbeidschan). Berlin: K. Schwarz, 1982.

Herrmann, Gottfried. Persische Urkunden der Mongolenzeit: Text und Bildteil. Wiesbaden: Harrassowitz, 2004.

Little, Donald P. A Catalogue of the Islamic Documents from Al-Ḥaram Aš-Šarīf in Jerusalem. Electronic ed. 29. Beirut: Orient-Inst. der Deutschen Morgenländischen Ges, 1984. https://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/inhouse/content/titleinfo/1487224.

Rustow, Marina. The Lost Archive Traces of a Caliphate in a Cairo Synagogue. Princeton: Princeton University Press, 2020.